Genel işlem koşulları, bir sözleşmeye müzakere edilmeksizin taraflardan birinin iradesi ile maddeler, koşullar eklenmesidir. İrade serbestliği ilkesi gereğince tek taraflı olarak düzenlenen her sözleşme şartlarının genel işlem koşullarına girdiğini iddia etmek de doğru olmayacaktır. Lakin genel işlem koşullarını diğer sözleşme şartlarından ayıran en önemli kriter, düzenleyenin ileride çok sayıda benzer sözleşmede kullanma iradesidir.
Bir diğer ifadeyle genel işlem şartları, sözleşmeyi düzenleyen tarafın kendi çıkarları doğrultusunda maddeler eklemesi, sözleşmenin tarafsızlığını zedelemesidir. Bu durumda karşı tarafın aleyhine sonuç doğması kaçınılmazdır.
Genel İşlem Koşulları Geçersiz midir ?
Genel işlem koşulları 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanununun 20 ve devamı maddelerinde düzenlenmiştir. Buna göre genel işlem şartları; taraflardan birinin çok sayıda benzer işlemde kullanmak amacıyla tek başına hazırladığı sözleşmelerdir. Sözleşmenin taraflarından biri sözleşmeyi hazırlayarak karşıya sunar.
Genel işlem koşulları aşağıda belirtilen şekillerde yazılmış olsa bile sözleşme içerisindeki niteliği değişmeyecektir:
- Genel işlem şartlarının sözleşmenin metninde veya ekinde olması,
- Kapsam, yazım türü ve şekli, ne şekilde nitelendirildiği,
- Sözleşme metinlerinin aynı amaçla kullanmak amacıyla düzenlenmiş olmasının yanında içeriğinin özdeş olmaması,
- Sözleşmeye konulan şartların tartışılarak kabul edildiğine ilişkin kayıtlar.
Şunu da belirtmek gerekir ki, genel işlem şartlarını içeren sözleşmeyi hazırlayan taraf, sunduğu hizmeti kanun, yetkili makamların izniyle yürütüyorsa, niteliklerine bakılmaksızın genel işlem şartları uygulanacaktır.
Genel işlem koşullarının geçersizliğini tarafın ileri sürmesine gerek yoktur. Kanun gereği yazılan bu hükümler kendiliğinden yazılmamış sayılacaktır. Bu sebeple genel işlem şartlarına maruz kalan kişinin dava açmasına gerek yoktur. Sözleşmeyi hazırlayan tarafın talepte bulunması halinde ise diğer taraf bu talebi yerine getirmekten imtina edebilecektir.
Genel işlem şartları sebebiyle zarara uğrayan taraf zararının tazmin edilmesi için dava açabilir. Davaya açan taraf, karşı taraftan tazminat alabilmesi için yazılan koşulan genel işlem şartı olduğunu ve bu sebeple uğradığı zararı ispat etmelidir.
Genel İşlem Koşulları Yazılmamış Sayılma
Genel işlem koşulları yazılmamış sayılma hususu TBK 21 Ve 22. Maddelerinde düzenlenmiştir. Buna göre sözleşmenin niteliğine aykırı, işin özelliğine ise yabancı olan genel işlem şartları katiyen yazılmamış sayılacaktır. Genel işlem şartlarının sözleşmenin kapsamına gireceği şartların sağlanamamış olması halinde de yine bu hükümler yazılmamış sayılacaktır. Genel işlem şartlarının yazılmamış sayılmasının sebebi ise sözleşmenin zayıf olan tarafını korumaktır.
Genel işlem koşullarının yazılmamış sayılması sözleşmenin tamamını geçersiz hale getirmez. Genel işlem şartları dışındaki sözleşme hükümleri geçerliliğini koruyacaktır. Sözleşmeyi düzenleyen taraf genel işlem şartları olmasaydı sözleşmeyi yapmayacak olduğunu ileri sürerek sözleşmenin geçersizliğini ileri süremez.
Genel İşlem Koşullarının Geçerli Olduğu Haller
Genel işlem koşulları kural olarak sözleşmeye yazılmamış sayılır. Fakat aşağıda belirtilen şartların gerçekleşmiş olması halinde sözleşme kapsamına dahil olup geçerli olacaktır:
- Sözleşmenin yapılması sırasında düzenleyenin karşı tarafa koşulların varlığı hakkında açıkça bilgi vermiş olması,
- Sözleşmeyi hazırlayan tarafın genel işlem şartlarının içeriğini karşı tarafa öğrenme imkanı sağlaması,
- Karşı tarafın da tüm bunlara karşılık koşulları kabul etmesi.
Bu durumda sözleşmenin diğer tarafı genel işlem şartlarının yazılmamış sayılmasını, geçersizliğini ileri süremeyecektir.